سیدکمال هاشمی - دکتری معماری منظر، گروه معماری ، مدرس موسسه آموزش عالی رشدیه تبریز(غیردولتی ، غیرانتفاعی )
میرعطاء طباطبائی کوشکی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری موسسه آموزش عالی رشدیه تبریز (غیردولتی ، غیرانتفاعی )

حمام عمومی در زمره ی ابنیه ی عام المنفعه ای هستند که با ظهور دین اسلام، در سراسر قلمرو اسلام بیشتر از قبل گسترش یافتند. متاسفانه از آغاز دوران اسلامی تا قرن هشتم هجری قمری ، نمونه ای پابرجا از حمام های عمومی در ایران باقی نمانده است ، اما از دوره ی صفوی به ویژه قاجار حمام های عمومی بسیاری در سراسر ایران هنوز پابرجاست . در دوره های تاریخی مختلف شکل و معماری حمام های ایران دستخوش تغییرات شده است ، اما نحوه ی استقرار فضایی آن ها همواره از الگوی ثابتی پیروی می کند. در این مطالعه با استفاده از روش تحقیقی -توصیفی و گردآوری منابع کتابخانه ای به بررسی توالی فضایی حمام های عمومی قدیمی پرداخته شده است . حمام های بررسی شده در دوره های متفاوت قرار دارند و غالبا با ترکیب بندی پلانی مشابه بر اساس هندسه هشت ضلعی فضاهای اصلی بینه و گرمخانه شکل گرفته اند. سیر حرکتی در فضاهای حمام ها به ترتیب هشتی ورودی ، بینه ، نشیمنگاه، بینه ، میاندر، گرمخانه ، نشیمنگاه گرمخانه و خزینه است . اغلب از مصالح سنگ ، آهک و ساروج ساخته شده اند و معمولا به جز کاربندی تزئینات دیگری در آن ها به چشم نمی خورد. از جمله مهم ترین تفاوت ها می توانیم به احداث حمام های بزرگتر و وجود چال حوض در برخی حمام های مناطق گرم جنوبی اشاره کرد.

حمام تاریخی ، توالی فضایی ، حمام دوقلو، حمام بازار