محمدجواد مهدوی نژاد - استادیار گروه معماری دانشکده ی هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهرا
مرتضی علی آبادی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری اسلامی، دانشگاه هنر اسلامی تبریز
احسان قاسمی - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه تربیت مدرس تهران

از مهم ترین و شاخصترین عناصر معماری ایرانی، پوششها و به ویژه گنبدها می باشد. روند گنبد سازی در ایران، پیشاز اسلام شروع شده و در ادوار اسلامی در طول زمان پیشرفتهای بسیار قابل توجهی داشته است. ریاضیات، و به تبع آن هندسه و پدید آمدن ابزارهای جدید درسیر دوره های تاریخی متعدد، تاثیر مستقیم بر معماری گنبدهای ایرانی گذاشته است. در این مقاله سعی بر آن بوده است، که به بررسی اینسازه و عنصر اصلی معماری ایرانی، از منظر نسبت افراز به دهانه (خیز) پرداخته شود. در این راستا، سیر تحول خیز گنبد های مختلف معماری ایرانی، در سیر تاریخی معماری مورد بررسی و مداقه قرار گرفت. در ابتدا مفاهیم کلی گنبد مرور و انواع گنبد طبقه بندی شده و سپسبه روشهای تحقیق توصیفی، تحلیلی با مرور منابع کتابخانه ای شامل متون، منابع، اسناد و مدارکمرتبط با موضوع، به بررسی تطبیقنسبت افراز به دهانه (خیز) گنبدهای شاخصشیوه های معماری ایرانی (شیوه ی پارسی تا شیوه ی اصفهانی) پرداخته شد. این مقاله در صدد بود تا با بررسی فرضیه ی کاهشخیز گنبد های ایرانی از باستان تا دوره ی قاجار، به میزان وابستگی معماری ایرانی به ابزار و علوم پیشرفته زمان به ویژه هندسه را در جهت بهبود و پیشرفت معماری گنبد اشاره کند. با توجه به یافته های تحقیق و جنبه های نظری و کاربردی آن، صحت فرضیه بنا به اندازه گیری میانگین خیز در دوره های تاریخی بررسی و اثبات گردید. بر حسب نتایج به دست آمده بررسی ها نشان می دهد که افول یا پیشرفت و تاثیرگذاری ریاضیات و هندسه بر معماری ایرانی می تواند مبنای پژوهشهای بعدی در این زمینه قرار گیرد

گنبد، خیز، هندسه ، معماری ایرانی