حسن سجادزاده - دکتری معماری و شهرسازی، استادیار دانشگاه بوعلی همدان
علی علایی - دکتری معماری، عضو هیات علمی دانشگاه آزاد کرمانشاه
آزاده شمس - دانشجوی کارشناسی ارشد معماری، دانشگاه علوم و تحقیقات لرستان

از گذشته های دور تا کنون شستشو و پاکیزگی از اهمیت ویژه ای برخوردار بوده و سابقه بس کهنی دارد. برابر مدارک تاریخی سابقه شستشو در ایران به قبل از زمان زردتشت مربوط است و حمام نیز از جمله ابنیه های عام المنفعه ی غیرمذهبی مهم شهری است که معمولا در مراکز محلات و یا در مجاور راسته های بازار و یا گذرهای اصلی احداث می شدند تا دسترسی مردم به آنها آسانتر باشد. این مقاله بر آن است سیر تحول گرمابه های تاریخی ایران و عملکرد عناصر معماری گرمابه ها را به اجمال شرح دهد و هدف اصلی در این پژوهش عناصر معماری دو نمونه حمام دوره قاجار به نام های حمام گپ خرم آباد و حمام چهار فصل اراک مورد بررسی قرار داده شده است. این گرمابه ها به لحاظ موقعیت مکانی آنها، در پیرامون بافت قدیم بازار خرم آباد و اراک قرار دارند. از طرفی، معماری و فرم گرمابه های تاریخی شهر، نوع تزیینات و مواد و مصالح به کار رفته در این بناها و ایجاد پیچ و خم های طول مسیر، جهت دستیابی به گرمخانه ها، بر اساس محاسبات مهندسی و به صورت کاملا دقیق ساخته شده است. با بررسی نوع معماری، فضاهای کالبدی تشکیل دهنده آنها، پلان بناها، جانمایی و محل احداث بنا در بافت تاریخی شهر، خصوصا در کنار بازار تاریخی شهر می توان اظهار داشت که این گرمابه ها در دوره قاجار احداث گردیده اند؛ که مطابق با رشد و توسعه بازار به وجود آمده اند. پژوهش حاضر با انجام مطالعات کیفی و کمی، صورت گرفته است و داده ها به صورت اسنادی و میدانی گردآوری شده است.

معماری حمام، گپ، دوره قاجار، خرم آباد، چهارفصل، اراک، گرمابه