بررسی ویژگیهای ژیوهیدروپدولوژی و پوشش گیاهی حاشیه کویرهای مرطوب ایران برای احیا بیولوژیک آنها (شناخت پتانسیل رویشگاه)

برای احیا مناطق مرطوب حاشیه کویرها و دریاها در سند چشم انداز ‮‭1404‬ جمهوری اسلامی ایران، توسعه بیش از یک میلیون هکتار پوشش گیاهی با گونه های هیدروهالوفیت پیش بینی شده است. از طرفی عدم شناخت کافی از ویژگیهای اکولوژیک عرصه های کویری در بسیاری از موارد سبب شده است تا عملیات احیای بیولوژیک انجام گرفته در این عرصه ها توسط سازمانهای اجرایی توفیق چندانی نداشته و یا با شکست همراه شود. اگرچه وجود سفره آب زیرزمینی شور نزدیک به سطح زمین که در اطراف بسیاری از پلایاهای مرطوب و سواحل شور دریا یک مزیت نسبی برای توسعه گونه های هیدروهالوفیت برای احیا کویرها محسوب می شود، اما شناختی نسبی از ویژگیهای ژیوهیدروپدومتیورولوژیک کویرها برای تعیین نوع گونه های مورد استفاده در احیای بیولوژیک کویرها یکی از ضروریات کار است. در پروژه حاضر برای این کار 3 منطقه از نواحی کویری ایران در استانهای خراسان، سمنان و اصفهان در نظر گرفته شد. در هر استان با استفاده از اطلاعات محلی، نقشه های توپوگرافی و تصاویر ماهواره ای کویرهای موجود استان شناسایی شد وپس از بازدید های صحرایی محلهای مورد نظر انتخاب گردید. با توجه به وضعیت میکروتوپوگرافی، رخساره های ژیومرفولوژی و موقعیت جغرافیایی منطقه مورد نظر، در حاشیه مرطوب کویرتعدادی پروفیل خاکشاسی و چاهک آبشناسی حفر شد. از هر پروفیل نمونه های خاک و آب جمع آوری گردید و با انتقال آنها به آزمایشگاه، خصوصیات فیزیکی و شیمیایی آنها اندازه گیری شد. همچنین برای نشان دادن تغییرات سطح آب در ماههای مختلف سال، سطح آب در هر چاهک و در هر ماه نیز اندازه گیری شد. نتایج نشان داد که بطور متوسط بالاترین سطح آب زیرزمینی در کویر نمک کاشان به فاصله ‮‭45‬ سانتی متر و پایین ترین آن در عمق ‮‭299‬ سانتی متری از سطح زمین قرار دارد. همین مورد درکویر بجستان در فاصله ‮‭80‬ و ‮‭210‬ سانتیمتر و در کویر دامغان ‮‭73‬ و ‮‭243‬ سانتیمتری از سطح زمین اندازه گیری شد. بالاترین ‭EC ‬خاک در عصاره اشباع در حاشیه کویر کاشان ، ‮‭174‬ و پایین ترین آن ‮‭6/6‬ دسی زیمنس بر متر است همچنین کمترین ‭EC ‬آب 4 و بالاترین آن ‮‭128‬ دسی زیمنس بر متر اندازه گیری شد. در کویر بجستان بالاترین ‭EC ‬خاک در عصاره اشباع و در فصل خشک، ‮‭278‬ و پایین ترین آن ‮‭14‬ دسی زیمنس بر متر (در فصل مرطوب از ‮‭6.25‬ تا ‮‭3.283‬ تغییر می کند) ،کمترین و بیشترین ‭EC ‬آب در چاهکهای آبدار به ترتیب 4 و ‮‭8.470‬ اندازه گیری شده است. کمترین مقدار ‭SAR ‬معادل ‮‭21.21‬ و بیشترین آن ‮‭460‬ می باشد. خاکهای حاشیه جنوبی کویر دامغان دارای‭SAR ‬بالاتر از ،‮‭13‬ ‭Ec ‬از‮‭87/8‬ تا ‮‭197/8‬ دسی زیمنس بر متر و‭pH ‬از ‮‭6/6‬ تا‮‭8/5‬ می باشد، از این رو خاکهای منطقه از نوع خاکهای شور- سدیمی محسوب می شوند. آب زیرزمینی در این منطقه نیز بسیار شور بوده و ‭Ec ‬از‮‭18/9‬ تا ‮‭274‬ دسی زیمنس بر متر و ‭pH ‬از ‮‭6/7‬ تا ‮‭8/4‬ اندازه گیری شده است. همچنین نتایج نشان داد که استقرار و الگوی پراکنش جوامع گیاهی در ناحیه مرطوب حاشیه پلایا تابعی از برآیند ویژگی های هیدروژیوپدولوژیک منطقه است به گونه ای که در سطح ایستابی تا عمق کمتر از یک متر گیاهی قادر به رشد و زادآوری نبوده و رخساره های کویری به صورت لخت رخنمون دارند. محدودیت های خاک بویژه از جهت شوری و قلیاییت مانع از توسعه و تنوع پوشش گیاهی در این ناحیه بوده و رستنی های موجود حسب مقاومت های فیزیولوژیک تقریبا بصورت دوایر متحدالمرکز متشکل از یک یا چند گونه خاص می باشد. بررسی دامنه تحمل به شوری در جوامع گیاهی شورروی حاشیه پلایای بجستان نشان می دهد که در امتداد ترانسکت های شعاعی منشعب از مرکز شوری در رخساره کویر به طرف دشت دامنه ای، گیاه عجوه‭(Halothamnus glauca) ‬و شور‭(Salsola tomentosa) ‬کمترین سطح شوری را تحمل می نمایند و متقابلا گونه ‭Halocnemum strobilaceum ‬بردبارترین گونه به شرایط شور محسوب می شود. مهمترین تیپ های گیاهی مستقر در حاشیه مرطوب کویر دامغان شامل تیپ درمنه- اشنان‭(Artemisia sieberi- Seidlitzia rosmarinus) ‬تیپ اشنان- درمنه‭(Seidlitzia rosmarinus -Artemisia sieberi) ‬تیپ شور شرقی ‭(Salsola orientalis) ‬تیپ هالکنموم‭(Halocnemum strobilaceum) ‬و تیپ تاغ- اشنان‭(Haloxylon ammodendron-Seidlitzia rosmarinus) ‬شناسایی شد. بررسی جوامع گیاهی مستقر در محل چاهک های کویر کاشان نشان داد که جوامع گیاهی شورگز، اشنان ، شور، قره داغ، تاغ، اسکنبیل و استیپاگروستیس به ترتیب از مناطق حاشیه مرطوب دریاچه با سطح آب بالا و شوری زیاد تا مناطق بالادست و ماسه ای اطراف تغییر می کند. کلمات کلیدی: احیا، پلایا، بجستان، شورروی ها