بررسی زمان مناسب ورود و خروج دام در مراتع نمونه پنج منطقه رویشی ایران

مراتع سیستمهای پیچیده اکولوژیکی هستند که تحت تاثیر تغییرات عوامل آب و هوایی به ویژه بارندگی و درجه حرارت قرار دارند. تغییرات اقلیمی در پدیده های زیستی گیاهان (جوانه زنی، رشد رویشی، توسعه رشد رویشی، گل دهی و بذردهی) بسیار تاثیرگذار و با اهمیت میباشند. یکی از موضوعات اساسی تخریب مراتع ایران، عدم اعمال مدیریت صحیح در سیستم چرایی (مدیریت چرا در مرتع) است که منجر به بهره برداری غیر اصولی و نابهنگام از علوفه طبیعی مراتع ‭(Range Forage) ‬و چرای بیش از ظرفیت دام ‭(Stocking Rate) ‬و ظرفیت مرتع ‭(Carrying Capacity) ‬میشود. رعایت فصل چرا و آمادگی مرتع ‭(Range Readiness)‬از مولف های اساسی اصول مرتع داری علمی است و مدیریت چرا به عنوان ابزار مدیریت دام جهت اصلاح مراتع مورد تاکید میباشد. براین اساس مطالعه فنولوژی ‭(Phenology) ‬گونه های مهم و کلیددر مراتع به منظور تنظیم و اعمال مدیریت صحیح برنامه های بهره برداری از مراتع حایز اهمیت میباشد. هدف از پروژه تحقیقاتی بررسی زمان مناسب ورود و خروج دام در مراتع نمونه پنج منطقه رویشی ایران، تعیین زمان آمادگی مرتع برای ورود دام به مرتع و تعیین زمان مناسب خروج دام از مرتع (تعیین فصل چرا) در جهت اهداف مدیریت چرا به منظور حفاظت و بهبود از مجموعه پیچیده خاک و پوشش گیاهی و رسیدن به نتایج مطلوب در ارتباط با دام، گیاه،خاک و مدیریت اقتصادی است. بدین منظور مناطق پنجگانه رویشی (استپی، نیمه استپی، بیابانی، کوه های مرتفع و منطقه ساحلی و بلوچی) با استفاده از تقسیمات جغرافیای طبیعی کشور و تقسیمات آب و هوایی (میزان بارندگی) انتخاب و سایتها مورد مطالعه تعیین گردید. در هر سایت لیستی از گیاهان کلید مرتعی تهیه و از هرگونه ‮‭10‬ پایه انتخاب شد. مراحل مختلف فنولوژی و ارتفاع کل گیاه برای هر پایه در مقاطع زمانی ‮‭15‬ روزه در مرحله رویشی و 7 روزه در مرحله زایشی اندازه گیری شد. اطلاعات مربوط به رطوبت خاک از ابتدای فصل رویش (آغاز فصل متداول چرا)، به فاصله هر 7 روز یکبار با دو علامت + (مرطوب) و - (بدون رطوبت) در فرم ویژه ای ثبت شد. تعیین زمان مناسب خروج دام از مرتع از روش ارزیابی درصد بهره برداری شده از گونه های اصلی مرتع و مقایسه آن با حد بهره برداری مجاز آنها استفاده شد. آمار هواشناسی شامل درجه حرارت و میزان بارندگی از نزدیکترین ایستگاه هواشناسی برای ترسیم منحنی آمبروترمیک و تعیین دوره خشکی منطقه تهیه شد. جمع بندی نتایج مطالعات و بررسیها به تفکیک گونه ها در هر یک سایتهای مناطق پنجگانه رویشی به صورت جداول و نمودار در این گزارش آمده است. نتایج بررسیهای انجام شده نشان داده است که نمیتوان تاریخ دقیقی را جهت ورود و خروج دام در مرتع مشخص و تعیین نمود، زیرا مراحل مختلف فنولوژی عمدتا تحت تاثیر عوامل آب و هوایی سال قرار دارند. لذا هر سال با توجه به تغییرات و نوسانات شرایط آب و هوایی، تاریخ آمادگی مرتع متغییر خواهد بود و باید از روی مطالعات فنولوژیکی در هر منطقه نسبت به تعیین آن اقدام کرد. آمادگی مرتع نقطهای از مرحله از چرخه رشد گیاهی است که در آن چرای دام به پوشش گیاهی و خاک صدمه نزند. زمانی که گونه های علوفه ای در مرتع به ارتفاع معینی از رشد رسیده باشند و یا رشد گیاه به تعداد معینی برگ رسیده باشد و خاک نیز در حد کافی خشک شده باشد که دام روی سطح خاک رد عمیقی به جای نگذارند. بطور کلی آمادگی چرا گیاهان یکساله به علت کوتاه و سریع بودن دوره رشد آنها زودتر از گیاهان چند ساله میباشد ولی در گیاهان چندساله از جمله گرامینه ها زمان ظهور ساقه های حامل سنبله و در مورد سایر گیاهان چندساله معمولا شروع باز شدن غنچه های گل، زمان آمادگی چرا میباشد. بنابراین جهت تعیین زمان دقیق ورود دام در مرتع با توجه به مطالعات فنولوژیکی انجام شده در عرض چندین سال می توان تاریخی جهت ورود دام مشخص کرد. معمولا جهت جلوگیری از چرای زودرس، زمان ورود دام به مرتع را چند روز دیرتر از زمان تعیین شده در نظر میگیرند. در سالهایی که در اثر تغییرات و نوسانات شدید آب و هوایی در زمان تعیین شده مرتع آمادگی جهت چرا را نداشته باشد، کارشناس مرتع پس از بازدید از شرایط مرتع زمان ورود برای آن سال بخصوص را تعیین مینماید. بدیهی است که تاریخ مراحل مختلف فنولوژی گیاهان براساس تغییرات پارامترهای اقلیمی هر سال تغییر میکند، لذا پارامترهای اقلیمی میانگین درازمدت منطقه میتواند معیاری برای ورود و یا خروج دام باشد. جهت تصمیم گیری در خصوص تعدیل در ورود و خروج دام به مرتع بایستی مجموعه شرایط اکولوژیکی مرتع، فرهنگ وعرف های محلی دامداران در خصوص چرا پیشبینی و تامین منابع جهت تامین علوفه درصورت عدم حضور دام در مرتع و یا تغییر در شیوه تامین معیشت خانوار روستایی را مدنظر قرار داد. هرگونه اظهار نظر درخصوص زمان ورود و خروج دام (زمان بهره برداری از مراتع) بایستی با ملاحظه و دقت کامل ارایه گردد تا مورد پذیرش بهره بردار، برنامه ریزان و متولیان امر قرار گیرد. واژه های کلیدی: زمان ورود و خروج دام، آمادگی مرتع، فنولوژی، رطوبت خاک، مراتع نمونه پنج منطقه رویشی ایران.