بررسی تمایز مواد موثره برگ زبان گنجشک (Fraxinus excelsior) و ارتباط آن با مشخصه های فیزیکی و شیمیایی خاک در جنگل های هیرکانی

سابقه و هدف: زبان گنجشک، گونه ای جنگلی با فعالیت های همه جانبه بیولوژیکی و دارویی است که از عصاره اندام های مختلف آن به عنوان الگویی برای ساخت ترکیبات جدید در درمان بیماری های مختلف انسان استفاده می شود. بین منشا جغرافیایی گیاهان دارویی و ترکیبات موثره تولید شده در آن ها همبستگی بالایی وجود دارد. لذا در این پژوهش تلاش شده تا با پی بردن به چگونگی این همبستگی و ارتباط، گامی موثر در جهت معرفی مناسب ترین شرایط رویشگاهی به منظور به دست آوردن بالاترین میزان متابولیت ثانویه در این گونه درختی برداشته شود. مواد و روش ها: برای انجام این پژوهش در مجموع هشت رویشگاه از دامنه ارتفاعی ۲۰۰ تا ۱۶۰۰ متر (پرچینک، سه پارسل از سری پنج امره، الندان، لالا، قارنسرا و ایلال) در حوزه های آبخیز تجن و سیاهرود واقع در استان مازندران انتخاب شد. در هر یک از رویشگاه ها سه پایه درختی که از نظر ویژگی های کیفی (قطر و ارتفاع درخت، شادابی و سلامت برگ ها، تراکم تاج پوشش) مشابه یکدیگر بودند در نظر گرفته شد، نمونه های برگ از قسمت میانی شاخه ها در چهار جهت تاج پوشش به منظور حذف اثر جهت جغرافیایی در نمونه گیری برداشت شد. نمونه های برگ در هوای آزاد خشک شد و پس از آسیاب کردن و تهیه عصاره با اتانول ابسولوت، عصاره های برگ برای تزریق به دستگاه کروماتوگرافی گازی آماده شدند. به منظور بررسی خصوصیات فیزیکی و شیمیایی خاک یک نمونه خاک به صورت ترکیبی در اطراف هر پایه درختی و از عمق ۱۵-۰ سانتی متری برداشت شد. سپس مشخصه های فیزیکوشیمیایی خاک نظیر وزن مخصوص ظاهری، اسیدیته، کرین آلی، نیتروژن کل، فسفر، پتاسیم و کلسیم قابل جذب در آزمایشگاه اندازه گیری شد. به منظور بررسی اختلاف موجود بین مناطق نمونه برداری از نظر ترکیبات شیمیایی ثانویه موجود در برگ از تجزیه واریانس یکطرفه استفاده شد. همچنین همبستگی دوگانه پیرسون نیز برای پی بردن به چگونگی ارتباط پارامترهای محیطی و خاکی با ترکیبات شیمیایی مذکور به کار گرفته شد. یافته ها: نتایج نشان داد که ویژگی های مکان نمونه برداری بر مقادیر ترکیبات ثانویه شناسایی شده تاثیر گذار بوده است؛ به غیر از دو ترکیب Vitamin E و Ferruginol تمامی ترکیبات شناسایی شده با عامل ارتفاع از سطح دریا دارای همبستگی مثبت بودند. بیشترین مقادیر ترکیبات Neophytadiene (۲۷.۷%)، Squalene (۲۱.۷%)، n-Hexadecanoic acid(۲۶.۸%)، Octadecatrinoic acid (۲۸.۳%)، Phytol (۶.۳۵%) و Benzeneethanol (۱۰.۳۹%) در رویشگاه ایلال یعنی در بالاترین سطح ارتفاعی مورد بررسی مشاهده شد. میان ویژگی های فیزیکی خاک مانند درصد رطوبت، وزن مخصوص ظاهری و بافت خاک رابطه معنی داری با ترکیبات شیمیایی موجود در برگ مشاهده نشد. همچنین در تمامی رویشگاه های مورد بررسی بین عناصر غذایی پرمصرف خاک و ترکیبات شناسایی شده رابطه منفی معنی دار وجود داشت. همچنین تعدادی از ترکیبات شناسایی شده تنها در یک یا چند رویشگاه مشاهده شد و در تمامی رویشگاه های مورد بررسی مشترک نبود. نتیجه گیری: نتایج این پژوهش حاکی از آن است که ترکیبات شیمیایی تولید شده در برگ درخت زبان گنجشک در واکنش به تغییرات شرایط محیط مانند تغییرات ارتفاع از سطح دریا و مشخصه های شیمیایی خاک به ویژه عناصر غذایی پر مصرف خاک بیشترین واکنش را نشان داده و دچار تغییر می شوند که از این تاثیر پذیری می توان در انتخاب رویشگاه مناسب جهت افزایش بازدهی جنگل کاری با این گونه با هدف تولید ترکیبات شیمیایی که مواد اولیه صنایع دارویی، غذایی و بهداشتی هستند سود جست.

کلیدواژه ها:

کروماتوگرافی گازی ، متابولیت های ثانویه ، عصاره گیری ، جنگل کاری چندمنظوره ، عناصر غذایی خاک