طرح های آبخیزداری و تحولات ساختاری – کارکردی سکونتگاه های روستایی (مورد مطالعه: سکونتگاه های حوضه آبریز چهکند در شهرستان بیرجند)

طرح های آبخیزداری یکی از اقدامات توسعه برای تقویت سرمایه های طبیعی مناطق جغرافیایی است که هر ساله بخش قابل توجهی از بودجه مدیریت فضا را در مقیاس ناحیه ای تا ملی به خود اختصاص می دهد. با توجه به کارکرد این طرح ها، اهتمام جدی برای ارزیابی و درک آثار و پیامدهای آن در فضاهای جغرافیایی دارای ضرورتی راهبردی و اساسی است. در این پژوهش سعی شده تا به بررسی و تحلیل بازتاب مکانی و فضایی اجرای طرح آبخیزداری در تحولات ساختاری – کارکردی سکونتگاه های روستایی در حوضه آبریز چهکند از توابع شهرستان بیرجند پرداخته شود. جامعه آماری تحقیق شامل ۹ روستا در محدوده حوضه آبریز چهکند-روشناوند با ۲۴۵ خانوار جمعیت بوده که از بین آنان با کمک فرمول کوکران حجم نمونه ای به تعداد ۱۱۱ خانوار انتخاب شده است. به منظور تحلیل وضعیت پایداری روستاها نیز از تکنیک "رادار پایداری" و "مدل موریس" استفاده شده است. نتایج نشان داد اجرای طرح آبخیزداری بر وضعیت پایداری سکونتگاه های حوضه آبریز چهکند در بعد اجتماعی و زیست محیطی بیشتر از حد متوسط و در بعد اقتصادی کمتر از حد متوسط اثرگذار بوده است. از بعد اجتماعی، مشارکت جمعی روستاییان در پروژه های مختلف طرح و از بعد زیست محیطی افزایش آب قنوات و چشمه ها از طریق پروژه های تغذیه ای در برخی از سال ها و احیای تدریجی مراتع به شدت تخریب یافته -که برای دامداری سنتی روستاها بسیار حایز اهمیت می باشد- از مهم ترین علل اثرگذاری بوده است. با این وجود، در بعد اقتصادی از یک سو به علت وقوع پدیده خشکسالی دوره ای که باعث راکد ماندن و اثربخشی اندک تعدادی از پروژه ها و صدمه به فعالیت های احیای مراتع گردید و از سوی دیگر توزیع نامناسب مالکیت اراضی زراعی میان بهره داران در روستاهای بزرگ حوضه -اکثر اراضی متعلق به مالکین غایب می باشد - انتظارات طرح را از دیدگاه مردم فراهم ننموده است.

کلیدواژه ها:

توسعه پایدار روستایی ، مدیریت منابع طبیعی ، طرح آبخیزداری ، تحول ساختاری– کارکردی ، حوضه آبریز چهکند