مطالعات سند ملی آمایش سرزمین نظام سکونتگاهی و توزیع فضایی جمعیت (جلد دوم - بررسی و تحلیل وضع موجود و استخراج ساختار و سازمان فضایی)

تحولات جمعیتی، شهرنشینی و صنعتی در اوایل سده اخیر و خصوصا در دهه ۲۴ و ۰۴ شمسی، اثرات عمیقی

بر سازمان فضایی کشور به همراه داشته است که این مسئله دولتمردان و برنامهریزان کشور را در مقابل انبوهی

از نیازهای اساسی، خدماتی و زیربنایی قرار داده است. بهتبع آن، سیاستها و برنامههای متعددی در قالب

طرحهای عمرانی در کشور برای پاسخگویی به این نیازها به اجرا درآمد که بازخوردهای آن بهصورت فعالیتها

و سکونتگاههای متعدد در پهنه سرزمین نمایان شده است. تقاضای فزاینده این جمعیت روبه رشد از دو جنبه

برای طرحهای آمایشی حائز اهمیت است:

-۸ بخشی از این ازدیاد تقاضا، حاصل افزایش مستقیم جمعیت و نیازهای اساسی آنان بوده که برنامهریزان و

دولتمردان ناگزیر به پاسخگویی به آن هستند و به همین دلیل، پهنه جغرافیایی کشور به تبعیت از این

نیازها شکل گرفته است.

-۲ بخشی دیگر از این نیازها درنتیجه تغییر کیفی و تنوع در مصرف و تقاضاهای رو به تزاید شکل گرفته است

که حاصل تحولات جامعه جهانی در عرصه بینالملل و بهتبع آن، تحولات داخلی در زندگی مردم است. به

عبارت دیگر تحولات اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و سیاسی همیشه به همراه خود گرایشها و تقاضاهای

گوناگونی را به همراه دارد که دولتها ناگزیر به پاسخگویی به این نیازها و تقاضاهای جدید هستند و قطعا

بازخوردهای فضایی طرحها و پروژهها برای پاسخگویی به این نیازها، متفاوتتر از گذشته خواهد بود.

به این ترتیب چشماندازهای طبیعی و زیستی کشور در خلال چند دهه اخیر و تحت تاثیر این تحولات کمی

و کیفی، دگرگونیهای عمیقی را تجربه کرده و فضایی متفاوتتر از گذشته را در کشور رقم زده است. حاصل

این تحولات باعث توزیع نامتعادل و نامتوازن فعالیتها و سکونتگاهها و گاها در تعارض با سایر حوزههای بخشی

در کشور شده است که تحلیل آنها در برنامهریزیهای آمایشی بسیار حائز اهمیت است. بهطور خلاصه عوامل

موثر در شکلگیری سازمان فضایی کشور را میتوان در دو گروه عوامل ارادی و عوامل غیرارادی تقسیمبندی

کرد.

عوامل غیرارادی به آن گروه از عوامل اطلاق میشود که اراده بشر حداقل در شرایط حاضر نقش

تعیینکنندهای در دگرگونی و تحول آن ندارد. این عوامل نیز به دو گروه جغرافیای طبیعی و پیشینه تاریخی

طبقهبندی میشود. اسکان جمعیت در کنار منابع آب و خالی از سکنه شدن بخش اعظم کشور از سکنه به

دلیل کمبود و فقدان آب از مهمترین عوامل غیرارادی اسکان جمعیت و فعالیت در پهنه کشور قلمداد میشود.

عوامل ارادی نیز به عواملی اطلاق میشود که تحت تاثیر اراده آدمی و تبعیت از سیاستها و برنامههای اتخاذ

شده باعث تکوین، تکامل و مکانگزینی فعالیتها در پهنه سرزمین میشوند. این عوامل نیز بهنوبه خود به سه

گروه اقتصادی، ویژگیهای فرهنگی- سیاسی- نظامی و تحولات فراملی طبقهبندی میشوند.

ساختار اقتصادی )عوامل اقتصادی( همواره در شکلگیری و مکانگزینی فعالیتها نقش اساسی داشته است.

شیوههای تولید، اولویتبندی فعالیتها در تخصیص منابع و به دنبال آن، اتخاذ سیاستهای مختلف واردات

صادرات که بهنوبه خود باعث شکلگیری مراکز تولید و مصرف، ایجاد قطبهای صنعتی و کشاورزی و... غیره

همواره در شکلگیری سازمان فضایی کشور نقش اصلی را ایفا کرده و دارای نقشی اصلی است.

ویژگیهای اعتقادی، قومی، فرهنگی، ملاحظات سیاسی و نظامی نیز از دیگر عوامل شکلگیری سازمان

فضایی کشور قلمداد شده و بهصورت مستمر بر نحوه توزیع فعالیتها و سکونتگاهها تاثیر گذاشته است. تغییر

تحولات سیاسی، اقتصادی در سطح جهانی و منطقهای نیز در سازمان فضایی کشور نقش بسیار زیادی ایفاء

مینمایند و سازمان فضایی کشورها را تغییر میدهند. به عنوان مثال میتوان به جنگ هشت ساله ایران و عراق

و محدودیتهایی که همواره از ناحیه همسایه غربی وجود داشته به عنوان یک عوامل محدودکننده برای توسعه

فعالیتهای زیربنایی در حاشیه مرزها اشاره داشت. اما پس از اشغال عراق توسط آمریکا و روی کار آمدن دولت

جدید و اتخاذ تدابیر مناسب از سوی دولت تا حدود زیادی این محدودیت مرتفع شده و عملا بسیاری از

فعالیتهای تولیدی که در گذشته به دلیل همین محدودیت در استانهای غربی کشور ممکن نبود، امکانپذیر

شده است. همچنین فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی و ایجاد جمهوریهای مستقل، ایران را در شرایط جدیدی

قرار داد و مناسبات جدیدی را در مراودات با همسایه شمالی حاکم ساخت که هر یک از این تحولات بهنوبه

خود و در میانمدت و بلندمدت بازخوردهای آمایشی در پهنه سرزمین به وجود آوردند و سازمان فضایی این

مناطق را دگرگون ساختند و پیشبینی میشود با توجه به سیاستهای دولت و همچنین سرعت تحولات، این

تغییرات و دگرگونیها در سازمان فضایی کشور در آینده نیز بیشتر شود.__