بازتعریف «بنیادگرایی» در رمان بنیادگرای مردد نوشته ی محسن حمید

چکیده مفهوم «بنیاد­گرایی» اصالتا متعلق به حوزه تحقیقات دین و به ویژه دین مسیحیت بوده؛ اما به تدریج آن را وارد سایر دین­ها نیز کرده اند. پژوهشگران این حوزه در تلاش بوده­اند ضمن بررسی تاریخ ظهور این پدیده، دلایل شکل­گیری و وجوه مشترک آن در دین­های مختلف را بکاوند. اما به دنبال چند واقعه  تاریخی، ازجمله انقلاب ایران، قضیه سلمان رشدی و به ویژه اتفاق­های ۱۱ سپتامبر ۲۰۰۲، واژه «بنیاد­گرایی» در عرصه عمومی غرب توسط رسانه­ها مصادره شد و با استحاله کامل، به یک دال با دلالت­های سیاسی و غیر­دینی بدل گردید. در این فرایند که در چارچوب کلان­روایت نو­شرق شناسی تحقق یافت، دو راهبرد نشانه­شناسی پیگیری شده است. ابتدا تلاش می­شود مدلول­های چند­گانه «بنیادگرایی» در دین­های مختلف به یک مدلول واحد و متعین، یعنی دین اسلام، تقلیل یابد و در گام بعد مدلول­های گسترده دین اسلام (و به بیان بهتر مسلمانی) به یک مدلول بسیار کوچک یعنی «افراطی­های مسلمان» فرو­کاسته ­شود. محسن حمید در رمان جریان­ساز خود بر­آن بوده است تا ضمن باز­نویسی این روایت/ فرایند، ضمن کمک به تکثیر دلالت­های بنیاد­گرایی، دلالت­های اصیل دینی آن را احیا نماید، از تحدید مدلول­های آن جلو­گیری کند و راه را بر دو­قطبی سازی مورد پسند گفتمان نوشرق­شناسی یعنی همان دوقطبی شرق غرب یا اسلام لیبرالیسم ببندد. در مقاله حاضر با تکیه بر آرای نظریه­پردازان حوزه «بنیادگرایی» و مقایسه آن با چگونگی بازنمایی آن در رمان بنیادگرای مردد، نشان داده شده که چگونه اثر ادبی می­تواند ضمن تایید بخشی از نظریه­ها، بینش­های جدیدی در این حوزه ارائه دهد و کمک کند تا پیچیدگی­های این موضوع در دنیای جدید واکاوی شود. این جستار درصدد است تا استدلال کند که چگونه رمان بنیادگرای مردد برداشت­های رسانه­ای و حتی نخبگانی در دنیای غرب از «بنیادگرایی» را به چالش می­کشد و به باز­تعریف و باز­مصادره آن دست می­زند.

کلیدواژه ها:

Fundamentalism ، appropriation ، golden age ، The Reluctant Fundamentalist ، Mohsin Hamid ، «بنیاد گرایی» ، مصادره ، عصر طلایی ، حسرت ، بنیادگرای مردد ، محسن حمید ، دلالتگری دینی.