بررسی ساختار و نقش امنیتی استحکامات دفاعی شهرهای خراسان و ماوراءالنهر در طول قرون اولیه تا دوره میانه

تامین امنیت در جغرافیای ایران به دو عنصر انسانی و طبیعی متکی بود. با گسترش شهرنشینی و ایجاد شهرها در مناطق باز جغرافیایی مانند دشت ها و جلگه ها عنصر انسانی و طبیعی را به هم نزدیک تر نمود به طوری که ساکنین و شهروندان برای تامین امنیت شهرها با توجه به طبیعت منطقه اقدام به ساخت سازه های دفاعی (استحکامات دفاعی) کردند. این سوال که استحکامات دفاعی شهرهای خراسان و ماوراءالنهر تا قرون میانه چه جایگاه فیزیکی را اشغال کرده و چه نقشی را بر عهده داشتند؟  محور پژوهش حاضر را تشکیل می دهد که با روش توصیفی تحلیلی و گردآوری کتابخانه ای مورد بررسی و مطالعه قرار می گیرد. یافته ها نشان می دهد که قرار گرفتن نظام فیزیکی استحکامات دفاعی برگرفته از ساختار کلی شهرهای این دوره است که هر شهر دارای سه لایه (ربض، شارستان و ارگ) با کارکردهای متفاوت و تفکیک شده از هم بود که از مرکز به پیرامون، مدیریت و از حومه به مرکز حمایت می شدند. استحکامات دفاعی خارجی ترین سازه های فیزیکی هر سه لایه به شمار می رفتند که شامل دیوار، برج و بارو، دروازه و خندق می شدند. دیوار مبنای ساخت و تعیین شکل فیزیکی سایر عناصر (برج، دروازه و خندق) بود. ربض به سبب جمیعت زیاد، وسعت گسترده و تامین اقتصاد، در کنار موقعیت مکانی که به عنوان خارجی ترین منطقه، شارستان و ارگ را در آغوش می گرفت؛ به عنوان مهم ترین بخش امنیتی، علاوه بر دیواری عریض و طویل در تمام دور دیوار یا دروازه ها ، خندقی عمیق داشت. مهاجمین مجبور بودند، ابتدا از استحکامات دفاعی ربض عبور نموده و برای ورود به شارستان از استحکامات دفاعی این بخش نیز عبور کنند تا در نهایت بخش مدیریتی و فرماندهی شهر را که کوچک ترین بخش شهر به شمار می رفت، تسخیر نمایند.

کلیدواژه ها:

استحکامات دفاعی ، خراسان ، ماوراءالنهر ، شارستان ، خندق