طب و تربیت

در آینه آیات و روایات اسلامی، بین مزاج، پوشاک، عطر، مسکن، خواب، خوراک، روحیات و خلقیات بشر، همچون بدخلقی، خوش خلقی، اندوه و افسردگی، رقت قلب و سخت دلی و حتی توفیق و قبولی نماز و روزه و عبادات، رابطه نزدیکی برقرار است.امیرالمومنین علی ع فرمودند: یا کمیل ان الانسان یبوخ من القلب و القلب یقوم من الغداء فانظر فما تغذی قلبک و جسمک فان لم یکن من حلال لم یقبل الله تعالی تسبیحک و لا شکرک؛ ای کمیل! همانا زبان از قلب سرچشمه می گیرد [و آن چه را که در قلب است ظاهر می سازد] و قوام قلب به غذاست؛ پس متوجه باش که قلب و جسمت را با چه تغذیه می کنی .این سخن به آن معنا نیست که عوامل فوق، علت تمام و کامل برای اخلاق خوب یا بد باشد؛ بلکه یکی از عوامل زمینه ساز اخلاق است.قرآن کریم، یکی از مقدمات مهم در چگونگی کردار شایسته بشر را نوع تغذیه او می دانند و می فرماید:<یا ایها الرسل کلوا من الطیبات واعملوا صالحا؛ ای پیامبر از غذاهای پاکیزه بخور و عمل صالح انجام بده> .بعضی از مفسران معتقدند، ذکر این دو (خوردن غذاهای پاک و انجام عمل صالح) پشت سر یکدیگر دلیل بر وجود یک نوع ارتباط بین این دو است؛ یعنی اشاره به این است که غذاهای مختلف، آثار اخلاقی متفاوتی دارد، غذای حلال و پاک، روح را پاک می کند و سرچشمه عمل صالح می شود و غذاهای حرام و ناپاک، روح و جان را تیره و سبب اعمال ناصالح می گردد. در تفسیر روح البیان بعد از اشاره به ارتباط عمل صالح با بهره گیری از غذای حلال به اشعار زیر اشاره می شود و می فرماید:علم و حکمت زاید از لقمه حلال عشق و رقت آید از لقمه حلال! لقمه تخم است و برش اندیشه ها لقمه بحر و گوهرش اندیشه ها و در شعر دیگری نیز نقل می کند:قطره باران تو چون صاف نیست گوهر دریای تو شفاف نیست خداوند متعال در قرآن کریم در عبارتی بسیار کوتاه به نقش بسیار مهم شاکله، مزاج و اصل در زندگی انسان می پردازد و می فرماید: <قل کل یعمل على شاکلته ؛ بگو هر کس بر حسب ساختار خود عمل مى کند> . علامه طباطبایی رح ذیل این آیه می نویسد: از اموری که در شکل گیری شخصیت و شاکله موثر است، نوع خلقت و ترکیب مزاج افراد است. برخی از اعمال و رفتار ما -مثل غضب و انتقام و امور شهوانی و...- از نوع ترکیب مزاج افراد، نشات می گیرد . طب و مزاج نسبت به اخلاق و تربیت، یک رابطه تاثیرگذاری دو سویه دارد؛ از سویی تغذیه و غلبه مزاج در تربیت و اخلاق موثر است و اصلاح مزاج، تاثیر فوق العاده ای در نشاط، سلامتی و معنویت دارد و از سوی دیگر، اختلالات اخلاقی و تربیتی، عامل مهمی در پایداری اختلالات مزاجی است؛ برای مثال اندوه شدید مزاج را تحت تاثیر قرار می دهد و باعث افزایش سودا می شود و جسم را در مدت کوتاهی، ضعیف و پژمرده و ناتوان می سازد و حتی گاهی موهای انسان را سفید، چشم را کم نور و قوت و توان را از دست و پا می گیرد؛ عکس این مساله نیز صادق است که حالات خوب جسمانی در روح انسان اثر می گذارد، روح را شاداب و فکر را قوت می بخشد