سخنرانی علمی: سمینار تخصصی اخلاق در پژوهش
حوزه های تحت پوشش: علوم رفتاری و اجتماعی
برگزار کننده: موسسه آموزش عالی زند شیراز
خلاق علمی مجموعهای از آداب و اصول اخلاقی است که قرار است توسط تمام اعضاء یک جامعه علمی در فرآیند استفاده، تولید و نشر دانش رعایت شود.
این آداب یا در قالب منشورهای حرفهای مکتوب و مدون شدهاند، یا همچون «اصولی نانوشته» مورد توافق متخصصان رشتههای مختلف قرار گرفتهاند.
منظور از اصول نانوشته ضوابطی است که افراد یک گروه کوچک یا بزرگ به درستیِ آن قلباً باور دارند، بیآنکه این اصول در قالب قانون و دستورالعمل مشخصی به آنان ابلاغ شده باشد. مثلاً پژوهشگران میدانند که در فرآیند پژوهش اخلاقاً موظفند راستگویی و صداقت پیشه کنند، اگر از آثار دیگران استفاده میکنند حتماً به آن آثار استناد کنند، یافتههای تحقیق خود را فقط بر دادههای واقعی استوار سازند و در تحلیل دادهها از سوگیری و غرضورزی بپرهیزند. اینها همه از مواردی است که همچون اصولی نانوشته در رشتههای مختلف مطرح است و تخطی از آنها فریبکاری در محیط علم محسوب میشود.
از نظر ماهیت و زیربنای فلسفی اخلاق علمی خود زیرمجموعهای از اخلاق به معنای عمومی آن است، اما افزون بر آن ملاحظات خاص دیگری را نیز در بر میگیرد. مثلاً صداقت و راستگویی از فضائل مهم اخلاقی است و همه ما در هر صنف و حرفهای که باشیم موظف به رعایت آن هستیم. همین صداقت نیز در اخلاق علمی جزء اصول بنیادی محسوب میشود، ولی ممکن است مصادیق آن در این عرصه تابع ملاحظات افزونتری باشد. به عنوان مثال اگر فردی کتابی بخواند و جملهای از آن را در خلال گفتگو با دیگران نقل کند، مادامی که پس از ذکر عنوان کتاب، در این نقل قول صادق و امانتدار باشد و آن مطلب را تحریف نکند، کسی بر او خرده نخواهد گرفت. هرچند شایسته است در همین گفتگوی ساده نیز برای رعایت حقوق مولف منبع اصلی را به درستی معرفی کند، اما ذکر مشخصات کامل کتابشناختی آن چندان ضرورتی ندارد. اما اگر همین فرد، بخواهد همین مطلب را در اثر یا نوشتهای - نظیر تکلیف درسی، پایاننامه یا مقاله - نقل کند، علاوه بر آنکه باید امانتدار باشد و در حفظ محتوا و درستی آن بکوشد، موظف است مشخصات کامل منبع مورد استفاده را نیز ذکر کند. به این ترتیب خواننده میداند که اثر نخست چه سهمی در تولید اثر اخیر دارد و اگر بخواهد برای کسب اطلاعات بیشتر آن را بازیابی کند این امکان برایش فراهم خواهد بود. همچنین، میزان استفاده از اثر اولیه در نوشته وی حد و مرز مشخصی دارد. مثلاً ما نمیتوانیم چندین بند یا یک فصل از کتابی را در اثر خود عیناً نقل کنیم، حتی اگر مشخصات کامل منبع را همراه با شماره صفحات نیز آورده شود. چرا که در این صورت میزان استفاده از آن اثر بیش از حد معمول و متعارف است و اگر آن مطلب در منبع اصلی تا این اندازه جامع و کامل است، خواننده میتواند مستقیماً به آن مراجعه کند و نیازی به بازنویسی آن در مقالهای جدید نخواهد بود.
از اهم موارد میتوان به موضوعات زیر اشاره داشت:
سرقت علمی و راههای پیشگیری از آن
مباحث مطرح پیرامون خوداستنادی
شیوههای بهینه و اصول استناد و ارجاع به منابع علمی